प्रसंग

हा प्रसंग आपणांस नविन नाही, जर आपण कळपा-कळपाने कुच करणारे समाजवीर असाल तर हा विषय अगदीचअखत्यारीतला, माणूस मेल्या नंतर त्याची पुरती विल्हेवाट लावण्यासाठी समाज कार्याचा झेंडा मिरवणारीमातब्बर मंडळी अंत्यविधी सारख्या प्रसंगांना न चुकता हजेरी लावतात.

मुळात संवेदनांचा भावार्थ न उमगलेली मंडळी जेव्हा ज्वलंत दु:खावर मायेची खोटी फुंकर घालण्याचा अयशस्वीप्रयत्न करतात तेव्हा, खरोखरच पींडाला कावळा शिवला नाही असे नकळत सुचलेले पण प्रचलीत बोल एखादा प्रसंगजीवंत करुन जातात.

रडा-रड, बायकांची जबर गर्दी, घरातल्या अंगणात मृतदेहाला उकळत्या पाण्याने आंघोळ घातली जाते, नंतर नविनकपडे, अंगावर हार-फुले, तिरडीवर मृतदेहाची ही सजावट सुरु असतांना.. अवघ्या तीन फुटावर किसन भाऊंनातंबाकु मळतांना बघून कुठल्याही माणूस प्रण्यास त्यांच्या निडर काळजाचा हेवा न वाटल्यास नवलच. मृतकाच्यानातलगांची देहबोली आरडा-ओरडा करुन सांगत असते आमच्या घरात दु:ख आहे हो! पण चेहरा आणि नजर मात्रबॅक स्टेज कलाकाराप्रमाणे थर्ड बेल देण्यासाठी सज्ज असते.. असो..

हळू-हळू कळपातील माणसे गोळा होत जातात, पांढरी टोपी, पांढरा सदरा त्यात फाटका पण पांढराच बनीयनआणि हो पांढरा पायजमा. "अवाढव्य शरीर यष्टीची माणसे अशा नाजुक प्रसंगी कशी धावत येतात?" या नुसत्याकल्पनेने थोडी घेरी आल्या सारखे होते.(याच मृतदेहात दोन दिवसापुर्वी संवेदना असतांना मात्र या संवेदनांचीकिंमत फक्त काही चीमुटभर माणसांची आणि असंवेदनशील मृतदेहाची कींमत..?)

घरातल्या अंगणात जमलेला कळप आता बुढाला झटकत आपापली जागा सोडतात.. राम नाम सत्य हे.. राम बोलोभाई राम.. प्रत्येकास जमेल ते.
आळी-पाळीने खांदा बदलला जातो.. कसा-बसा मृतदेह नदिवर पोहोचतो.

गावातली मान्यवर मंडळी आगोदरच लाकडांचा आहेर घेवुन तयारीत असतात, डालडाचा डबा उघडला जातो. मृतदेहाला लाकडांच्या ढीगावर झोपवण्याचं काम गावातली जेष्ठ आणि श्रेष्ठ मंडळी करतात. मृतदेहाचे पाय आणिकपाळ कोणत्या दिशेला असावे हा सल्ला त्यांचाच.

त्यांच्या सहकार्याने मृतदेहाला मुखाग्नी दिला जातो, सरपन व्यवस्थित पेटल्याची खात्री होताच काही जन काढतापाय घेतात आणि काही कपाळमोक्ष होईपर्यन्त थांबतात, आजचा कार्यक्रम इथेच थांबतो.
मृताच्या नातेवाईकांसह इतर सर्व घराकडे वळतात.

पुढल्या दिवशी सकाळीच मृतदेहाची राख सावडण्याचा कार्यक्रम होतो, राख-अस्थि एका रुमालात कींवा मातीच्याभांड्यात गोळा केली जाते.
बाळू बामनाच्या आदेशानुसार राखेचे विसर्जन गंगेत केलेले उत्तम(याने मृतात्म्यास मुक्ती मीळते) तेव्हा टॉप लेव्हलचे कलाकार ही मोहीम फत्ते करतात अस्थि विसर्जीत करतात.. घरी येतात.
आजचाही कार्यक्रम इथेच संपतो.

आता १० दिवस ओलांडून गेलेले असतात, दशक्रियेची तयारी सुरु झालेली असते.
नदी शेजारच्या आवनात एक मांडव उभारण्यात आलेला असतो, "हॅलो-हॅलो माईक टेस्टींग" प्रवचनकार आपलाआवाज सर्वापर्यन्त पोहोचला जावा याची खटाटोप करीत असतात, पान नं.१४७ उघडून ठेवलेले असते. प्रवचनकारांच टेस्टींग मात्र फेल गेलेलं असतं. काही तांत्रीक कारणांमूळे माईकची बॅटरी काढावी लागते, तरीही काहीसामाजीक कार्यकर्ते तातडीने गावाबाहेर जावुन एका जनरेटरची सोय करतात. पुन्हा "हॅलो-हॅलो माईक टेस्टींग" मात्र जनरेटरचा आवास्तव आवाज ही टेस्टींग देखील फेल करतो.

मृतकाच्या जवळच्या नातेवाईकाच्या शेटची एन्ट्री होताच ’महाराज’ प्रवचनाची सुरूवात करतात(बॅकग्राउन्ड मध्येजनरेटरचा आवाज सुरू असतो) प्रवचन सुरू असतांनाच काही मान्यवरांचे आगमन होते, गर्दिचा आढावा घेत तेमांडवात प्रवेश करतात. ’महाराजांना’ नमन करून उन्हातच बसण्याचा निर्णय घेतला जातो.प्रवचनात ऎतीहासीक, पौराणीक, शास्त्रीय दाखले दिले जातात. श्रोत्यांचा ओघ एक-एक करून सुरू असतो, मांडवात आता व्यवस्थीत गर्दीझालेली असते.

तिकडे नदिकीणारी मृतकाचे जवळचे नातेवाईक बाळू बामणाच्या मार्गदर्शणानूसार मृतात्म्याच्या शांतीसाठीविधीवत पुजा करण्यात मग्ण असतात, चकोटी केल्यामुळे डोकं जाम तापलेलं असतं पण.. असो!
कमरेला एक पंचा व खांद्यावर एक उपरणे असल्याने धर्म कार्यात कसूर होत नसल्याचे पुर्ण समाधाण मिळालेलेअसते.
विधी संपलेला असतो आणि आता वेळ असते ती कावळ्याला घास ठेवण्याची, त्या प्रमाणे तीन-चार वेळा जागेतबदल करून अन्न पात्राहून पाणी फीरवूनही जेव्हा कावळा घास घेत नाही, तेव्हा बाळासाहेब "हा घास गाईलादेण्यात यावा" असा मोलाचा सल्ला देतात("गो मातेत ३३ कोटी देव असतात, तेव्हा हा मार्ग सर्वात उत्तम" अशीचर्चा नातेवाईकांत सुरू होते) सल्ला बहूमताने मान्य होतो, गाय घास घेते. घास ठेवणारी मंडळी नदिवर जमते, मृतात्म्यास पाणी दिले जाते.

माईक आणि वासुदेव महाराजांचा सुर अजुनही जुळलेला नसतो. तेव्हा मान्यवर मंडळी पुढाकार घेत जेनरेटर बंदकरतात. वातावरण शांत होते. आता प्रवचण अखेरच्या टप्प्यात आलेले असते. प्रवचण-मार्गदर्शन संपते "वासुदेवमहाराजांचा" सत्कार मान्यवरच करतात, महाराज श्रोत्यांना अभिवादन करतात.

आता..

गर्दितील एक तरूण बंद माईक समोर उभा राहत शोकसभा सुरू होत असल्याचा नाद करतो.

एक-एक करून मान्यवरांना आपला शोक प्रगट करण्यासाठी आमंत्रीत केले जाते, हा जंगी कार्यक्रम सुरू होतो.

पुढाकार घेत एक मान्यवर महोदय उठतात, बोलतात...

तसा तो फार चांगला होता प्रामाणीक-एकनीष्ठ तर होताच पण कनवाळू-दयाळू पण होता, पण दैवा पुढे थोडचंचालतं काही, नशीबात लीहीलं आहे तसचं घडतं. फार चांगला माणुस आज आपल्याला सोडून गेला! हा! "चुना आहेका? संपत शेठ"
संपत शेट: "आहे ना"
"द्या!"
(तंबाकु मळता-मळता) तर मंडळी आंप्पासाहेब जोश्यांच्या आत्म्याला परमेश्वर शांती प्रदान करो (तंबाकुचाबोकना तोंडात भरता-भरता) अशी आपणां सर्वांच्या वतीने मी परमेश्वर चरणी प्रार्थना(दातात अडकलेली तंबाकुचीकाडी काढतं) करतो, आणि एवढं सगळं बोलून थांबतो. जय हिंद जय महाराष्ट्र!

गावातील जुने जाणते प्रतीष्ठीत आसामी दुसरा नंबर लावतात...शेजारच्याचा आधार घेत उभे राहतात.
बंधुंनो आज जोशी कुटुंबावर जे संकट कोसळले आहे, त्या संकटात आपण सर्व-जण त्यांना मदतीचा हात(हातातलामळका रुमाल झटकत) देण्यासाठी जमलो आहोत. बंधुंनो(मान डावीकडे-उजवीकडे फीरवता-फीरवता, समोरबसलेल्या प्रेक्षकान कडे मात्र लक्ष नाही). आप्पा मामांचा आमच्या घरावर फार जीव, आम्ही लहानचे मोठे त्यांच्याअंगा खांद्यावर झालो(मान सारखी उजवीकडून डावीकडे, चेहरा अपराधी पणाच्या भावनेने ग्रस्त) आमच्याअडचणींच्या,पडतीच्या काळात(हातातल्या रूमालाची घडी शर्टाच्या वरच्या उजव्या खीशात ठेवत) त्यांच्यामदतीनेच आम्ही पुन्हा उभे राहू शकलो(रूमाल व्यवस्थीत ठेवला आहे का? याची खात्री करत) शिक्षणे पुर्ण केलीआणि पुढे राजकारणाचे धडे गीरवले त्यांच्या कडूनच! आज त्यांच्या जाण्याने आमच्या घरावर देखील शोककळापसरली आहे.
परमेश्वर आप्पामामांच्या आत्म्याला चिरशांती देवोत. तेव्हा ही प्रार्थणा करून माझे दोन शब्द संपवतो. जयमहाराष्ट्र!

एक-एक करता सर्व मान्यवरांची शोकावर्तने संपतात, लोक जागा सोडतात उठतात, उर्वरीत लोकही आता नदिवरमृतात्म्यास पाणि देतात.
सर्वजण घराकडे वळतात, मृतकाचे नातलग मारूतीच्या देवळात मुर्तिचे दर्शण घेतात घरी येतात.

आता नातेवाईकांसह-भाऊबंध आणि इतर सर्व लोकांची गर्दि घरासमोर जमते. आता एका अनविक्षिप्त कार्यक्रमाचीसुरूवात होते.
नातलग आणि भाऊबंध वगळता सर्व लोक एक भल मोठ्ठ रिंगण करतात आणि मृतकाचे दुःखी नातेसंबंधी त्यांचीशासकीय पद्धतीत भेट घेतात. हा कार्यक्रम झटपट संपतो.

नंतर कार्यक्रम होतो तो दुःख वाटुन घेण्याचा त्याला ’दुखवटा’ असेच म्हणतात. लग्नातल्या आहेरा प्रमाणे येथेदुखवटा दिला जातो. पैसा, कपडा या स्वरूपात हा दुखवटा मृतकाच्या जवळच्या नातलगास दिला जातो.
एक मणुष्य हा सर्व ’दुखवटा’ गोळा करण्याचे काम चोख पार बजावत असतो. दुखवट्याचा आहेर दिला गेला कीलगेच त्याचे नाव पुकारले जाते."बहीरू महीपत ११रू दुखवटा" "शिवाजी संपत काळे ५रू दुखवटा".
अशा प्रकारे दुखवट्यांचे सत्र संपल्यानंतर जेवनावळ सजते.
मृतात्म्यास खांदा देणाऱ्या कष्टकऱ्यांच्या हातत गुळ-खोबरे देऊन त्यांच्या खांद्याला तेलाचा लेप दिला जातो, त्यांचासत्कार टोपी-टॉवेल देऊन करताच जेवणावळ सुरू होते. प्रत्येकास काय हवे-नको ते पानात वाढुन घेतले जाते.

दुःखाचा शिण आता कमी होत जातो, सर्व लोक जेवणा नंतर पडवीतच हात धुतात.
घरासमोर खरकट्या पत्रावळ्यांचा ढीग कुत्री,मांजरी आणि कोंबड्या मात्र अजुनही फस्त करीत असतात.

सर्वसामान्य दुःखाची कल्पना येथे फोल ठरून सर्वमान्य दुःखोत्सव संपलेला असतो. आणि अखेर पर्यन्त पिंडालाकावळा शिवलाच नाही ही सल मात्र गढुळ,कोरड्या नदिपात्रात खोल रूतुन बसते, निर्मळ प्रवाहासह वाहूनजाण्याच्या प्रतिक्षेत.


(taken from marathi mati)